Tussen de zummer en de winter zit de haarst; de tied tussen ongeveer 23 september en 21 december. Noajoar is n mooi woord, mor eileks is haarst nog mooier, want t zit dicht aan tegen t Engelse woord ‘harvest’ wat ‘oogst’ betekent.
End september begunt de haarst en ons buren bruken t zulfde soort woord: ‘hjerst’ ien Frieslaand en ‘Herbst’ ien Duutslaand. t Is de tied van de oogst: de appels bennen al laang riep en ientussen bennen ok de eerpels van t laand.
Over die beide woorden, over die beide vruchten gijt dit toalstukje. Ien n appelhof stoan appelbomen en an die bomen gruien n hiel nust appels toch gijt t hier niet om n hiel nust mor om één: één appel. Dit woord blift van west noar oost host geliek, dus van Engelaand, Hollaand, Frieslaand, Grunnen, Duutslaand, Denemaken noar Zweden bennen de woorden: apple, appel, apel, appel, Apfel, æble, äpple. Bliekboar gijt t hier om n “oer-woord”, zo’n woord wat ien e toalen om ons toe zo’n beetje t zulfde is, omdat t old, oer-old is.
n Nij woord rond zo’n appel, mor dan ien e grond, is gien “oer-woord”: vanuut Zuud-Amerikoa kwam noa t joar 1500 die aander appel noar Europa. Ien t paans hiet die appel ‘patata’, n woord woar wij t Vlaamse ‘patat’ ien herkennen. Van west noar oost, dus weer van Engelaand tot an Zweden hiet dizze appel: potato, aardappel, ier(ap)pel, eerpel, Kartoffel, kartoffel, potatis.
Woar t “oer-woord” appel van west noar oost host geliek is, bliekt dat n nij woord veur n appel uut e grond oardeg verschilt.
Grunneger appels en aardappels.
Ien t Buuswoordenboekje van Siemon Reker uut 1988 stoan achter t Hollandse woord: ‘appel’ twee Grunneger woorden: ‘abbel’ en ‘appel’, op dizze menier speld. Traauwens, ien dat woordenboekje stoan ok de woorden ‘appelbrij’ en ‘(appel)smots’; twee woorden die ien 2024 ientussen vergeten bennen. Mor
ien de koare op de foto zitten ien elks geval Grunneger appels. Aander al laang vergeten Grunneger woorden stoan ien t woordenboekje achter t Hollandse: ‘aardappel / aardappels’. Behalve ‘eerabbels’ of ‘eerappels’ geft t woordenboekje ok t vergeten: ‘tovvel, kedonzels, kedovvels’. t Is dan ok n woordenboekje uut e veurege eeuw.
Tonko Ufkes